WO II: het Englandspiel en de Fahrenheitstraat
“Ze hadden me allang in het snotje.”
In 1979 zond de NCRV een documentaireserie uit over het Englandspiel, het Gegenspionage Funkspiel dat de Duitse contraspionage speelde met de sectie Nederland van de Britse inlichtingendienst SOE (Special Operations Executive). Twee jaar lang controleerden de Duitsers het berichtenverkeer met Engeland, zonder dat SOE Dutch het doorhad. De documentaire heeft veel losgemaakt. In 1980 onthulde koningin Juliana in het Van Stolkpark een monument ter herinnering aan de 54 geheim agenten die bij het Englandspiel zijn omgekomen. “Zij sprongen in de dood voor onze vrijheid.”
De eerste aflevering is gewijd aan geheim agent Huib Lauwers (1915-2004). Bij hem is het Englandspiel begonnen: hij was de eerste marconist die onder dwang voor de Duitsers ging zenden. In de documentaire komt hij uitgebreid aan het woord. Een bijzondere gewaarwording was toen plotseling de Fahrenheitstraat in beeld verscheen, de winkelstraat waar we onze boodschappen doen. Het bleek dat daar Lauwers’ zender stond.
Huib Lauwers (26) was in de nacht van 7 op 8 november 1941 samen met Thijs Taconis (27) bij Ommen (Overijssel) door een Engelse bommenwerper gedropt. Taconis had als organizer de opdracht om sabotagegroepen te organiseren die bij een geallieerde invasie de Duitse defensie moesten ontregelen. Lauwers had als voornaamste taak een zendverbinding met SOE tot stand te brengen. Daarom was er ook een zender afgeworpen, die de agenten bij het afwerpterrein zolang begroeven.
Na een tussenstop in Amsterdam reisden de agenten door naar Den Haag, waar Taconis hulp zocht bij Piet Bouma en Wim van der Hilst, oude vrienden van het Nationaal Jongeren Verbond (NJV).¹ Taconis kon niet lang in Den Haag blijven, want daar was hij bekend, hij liep er te veel in de gaten. Piet van Dijk – eveneens iemand uit Taconis’ NJV-netwerk – schakelde zijn broer Jaap in, die aan de andere kant van het land woonde, in Arnhem. Jaap van Dijk huurde voor de agenten twee kamers in het het pension Glück Auf! in het naburige Oosterbeek en ook haalde hij enkele dagen later de zender op uit Overijssel.
Nu Lauwers zijn zender had, kon hij beginnen aan zijn opdracht. Het ging niet van een leien dakje. Eerst bleek de zender defect (een Delftse student kwam over om hem te repareren), vervolgens bleek hij niet sterk genoeg om vanuit Oost-Nederland verbinding te maken met Londen. Half december ging Lauwers daarom terug naar Den Haag, in de hoop daar, dichterbij Engeland, wel te slagen. Uiteindelijk lukte het: op 3 januari 1942 kwam zijn zender in de lucht. Hij zond vanuit de woning van het echtpaar Teller. De 31-jarige luitenant Walter Teller (of Wouter, Wout, zoals Huib Lauwers hem in de documentaire noemt) woonde met zijn echtgenote Lies Teller-Eisenga op het adres Fahrenheitstraat 678, op de hoek van de Hanenburglaan.² Hij was lid van de Ordedienst (OD) en een medewerker van kapitein Christiaan van den Berg (40), die in januari 1941 inlichtingenofficier van de Haags OD was geworden en Lauwers voorzag van informatie voor SOE Dutch.
Eind december kwam ook Thijs Taconis bij Teller thuis, hij ging Van den Berg c.s. helpen bij het opzetten van een sabotagegroep. Hij nam zo wel een risico, want in het verzet waren verraders actief, zogeheten V-Männer, vertrouwensmannen, die werden gerund door de Duitse contraspionage. En inderdaad, ook de groep van Van den Berg was geïnfiltreerd, in de persoon van de V-Mann Ridderhof. Die had het vertrouwen gewonnen van de kapitein.
Huib Lauwers was door SEO geïnstrueerd om regelmatig van zendadres te wisselen. Toch bleef hij vanuit Fahrenheitstraat 678 zenden, omdat hij vooralsnog geen alternatief zag en de SOE had gezegd dat het de Duitsers minstens 3 maanden zou kosten om een zender uit te peilen. Dat bleek een taxatiefout. Op vrijdag 6 maart 1942, twee maanden na het eerste zendcontact en vier maanden na de dropping, had Lauwers zich weer in het ‘achterkabinet’ van de Tellers geïnstalleerd om drie gecodeerde berichten naar Londen te seinen. Intussen hield Wout Teller in de omgeving een oogje in het zeil. Toen hij vlakbij in een zijstraat van de Fahrenheitstraat Duitse overvalwagens zag staan, liep hij terug naar huis en waarschuwde Lauwers. Die besloot die avond niet te gaan zenden. Hij pakte zijn zendinstallatie bij elkaar en ging samen met Teller naar buiten om poolshoogte te nemen.
Op dat moment was de zender al uitgepeild, stond het zendadres onder observatie en beschikten de Duitsers over een signalement van Lauwers. “Ze hadden me allang in het snotje”, zegt hij in Andere Tijden. Toen de twee mannen de overvalwagens passeerden, werd Lauwers door een van de inzittenden herkend. Kort erop werden ze door een Überfallkommando opgepakt en gescheiden van elkaar afgevoerd. Eerst reden de Duitsers met hun arrestanten naar Fahrenheitstraat 678. Gealarmeerd doordat er bij alle woningen in het portiek werd aangebeld, gooide Lies Teller de zender van het balkon. De Duitsers vonden hem later in de tuin van de onderburen; hij deed het nog. Nu de Abwehr beschikte over een zender kon het seinspel beginnen, tenminste, als Lauwers zijn geheime code wilde afgeven…
Lauwers werd eerst meegenomen naar het Binnenhof, waar de Sicherheitsdienst (SD) en de Sicherheitspolizei zetelden. De SOE had ingecalculeerd dat een marconist vroeg of laat gevangen zou worden en dan gedwongen werd om voor de Duitsers te gaan zenden. Hem was verteld dat hij in dat geval uiteindelijk wel zijn code mocht prijsgeven, maar in geen geval zijn security check. Dat was een afgesproken, specifieke coderingsfout waarmee de marconist te kennen gaf dat zijn bericht in vrijheid, niet onder Duitse dwang, verzonden was. De security check van Lauwers was een fout in de 16e letter (of een veelvoud van 16) van zijn bericht.
Nadat Lauwers uitputtend was verhoord door de SD, werd hij op 9 maart ook nog eens verhoord door majoor Giskes van Abwehr IIIF, de afdeling contraspionage van de Wehrmacht. Uiteindelijk zegde Lauwers toe om voor de Duitsers te gaan zenden. Hij deed het in de veronderstelling dat zij niet bekend waren met het principe van de security check. Maar tot zijn verbijstering waren ze dat wel. Bij het weggaan had Giskes namelijk nog een uitsmijter voor hem in petto: “Welchen Fehler machen Sie?” vroeg hij. Hun kennis van het Britse coderingssysteem dankten de Duitsers grotendeels aan de marconist Willem van der Reijden, die drie weken eerder was opgepakt en nogal mededeelzaam was geweest.³ Nu moest Lauwers een list verzinnen. In zijn cel in het Oranjehotel dacht hij de oplossing te hebben gevonden: in een eerder bericht had hij abusievelijk het woordje stop verkeerd gecodeerd, namelijk als step of stip, en nu besloot hij om de Duitsers te doen geloven dat deze fout zijn security check was. Als hij de 16e (of 32e, 48e) letter maar foutloos codeerde, zouden de decodeerders van SOE wel doorhebben dat hij under control van de Duitsers werkte.
Bij SOE gingen echter geen alarmbellen rinkelen. Men ging gewoon door met het droppen van wapens, munitie en springstof voor de sabotagegroepen, en, erger nog, steeds maar nieuwe geheim agenten. Plaats en tijd van aankomst waren over de door de Duitsers gecontroleerde zenders meestal gecommuniceerd, zodat de agenten bij hun landing tot hun ontsteltenis werden opgewacht door een Duits ‘ontvangstcomité’. Ook hún zenders werden ingezet bij het Englandspiel. De Duitse contraspionage was zo geraffineerd dat ze af en toe sabotageacties in scène zetten en daarvan melding deden in hun nepberichten, zodat bij SOE het beeld ontstond dat die zogenaamde sabotagegroepen in bezet Nederland ‘goed bezig waren’.
1 Het NJV was een organisatie tegen eenzijdige ontwapening, gericht op versterking van de lichamelijke en geestelijke weerbaarheid. Het was in 1940 door de bezetter verboden.
2 Fahrenheitstraat 678 maakte deel uit van een huizenblok dat bij de aanleg van de Atlantikwall is gesloopt. Op de begane grond waren winkels, op de 1e en 2e verdieping portiekwoningen die via een open, zogeheten Haags portiek bereikbaar waren, per portiek 4 woningen. Het echtpaar Teller woonde tweehoog. Er staat nu een jarenvijftigflat.
3 Van der Reijden was niet door SOE uitgezonden, maar door SIS (Secret Intelligence Service, beter bekend als MI6). Hij was op 9 december afgezet door de groep-Hazelhoff, maar had zijn zender in zee laten vallen.
Referenties
Jelte Rep, Englandspiel; spionagetragedie in bezet Nederland 1942-1944, 1977.
Afl. 1 v.d. tv-serie Englandspiel; spionagetragedie in bezet Nederland, 1979, 1995; samenstelling en regie Jelte Rep.
Andere Tijden, afl. ‘Englandspiel of Germany game?’, 2003.
Betty Hoogeveen-Bastiaans, 140 verzetsmensen in en rond het 2e OD-proces, 2023.
Frans & Tamara Becker, Het Englandspiel en de geheime diensten in Londen, 2024.
» WO II: het OD-hoofdkwartier op de Groot Hertoginnelaan.
» WO II: Gerard Dogger op het Sweelinckplein.
» WO II: Den Dolaard in Engeland.
» WO II: De einzelgänger Gerbrandy.
» WO II: Hongeroedeem in Kamp Amersfoort.
» WO II: De dood van Salomon Rodrigues de Miranda.
» WO II: Mei 1940, geen wagneriaans weer.
» WO II: Onder vijandelijk vuur in een boomtop.
» index» Wikipedia: lemma Englandspiel.
» Wikipedia: lemma Huib Lauwers.
» Wikipedia: lemma Thijs Taconis.
Geplaatst op 26 november 2024, het laatst gewijzigd op 1 december 2024.
© de 5e Verdieping 2024