De sperwer, oftewel de mussenarend
Een paar jaar geleden schreef ik over het woord muizerd. Daarbij kwam zijdelings, in een voetnoot, de Oudhoogduitse vogelnaam mūs-aro voorbij, als naam voor de buizerd, een middelgrote, nogal slome roofvogel.¹ De letterlijke betekenis van mūs-aro is: muisarend of, naar analogie van slangenarend, muizenarend. De buizerd jaagt op muizen, vandaar.
Bij het woord ‘arend’ denk je aan zeer grote, majestueuze vogels, maar ooit werd ‘arend’ ook gebruikt voor buizerds, haviken en sperwers, kortom, voor de hele familie van de havikachtigen (Accipitridae).² Maar niet voor de valkachtigen (Falconidae).Vergelijkbaar met musaro is sparwaro ‘sperwer’. De sperwer is nog weer kleiner dan de buizerd, zeker het mannetje, dat het formaat heeft van een (toren)valk. De sperwer is snel, fel en wendbaar en kan anders dan de buizerd en de torenvalk een vogel ook in de vlucht slaan.
Germaans *sparwaro is een samenstelling van *sparwa ‘mus’ en *aro ‘arend (lees: havikachtige)’. Letterlijk: musarend, mussenarend. Het benoemingsmotief is dat de sperwer jaagt op mussen, spreeuwen, vinken en andere zangertjes. (De sperwergrasmus is dan de ‘musarendgrasmus’!)Onder invloed van het productieve, aan het Latijn ontleende achtervoegsel -arius, verzwakt tot -er, vervormde sparwaro tot sperwer, waarmee de betekenis van de samenstellende delen verloren ging. De officiële Engelse naam voor de sperwer, sparrowhawk, is wel een doorzichtige samenstelling gebleven, van sparrow ‘mus’ en hawk ‘havik’.³
Engels sparrow gaat net als o.a. Deens spurv, Zweeds sparv en, met verkleiningsachtervoegsel, Duits Sperling (alle ‘mus’) terug op Germaans *sparwa-.
Een vreemde eend in de bijt is ons mooie woordje mus.
1 Suolahti, p. 352-353.
2 Suolahti, p. 347.
3 Geldt o.a. ook voor Deens spurvehøg, Noors spurvehauk, Zweeds sparvhök ‘sperwer’.Referenties
Hugo Suolahti, Die deutschen Vogelnamen, 1909.
Klaas J. Eigenhuis, Verklarend en etymologisch woordenboek van de Nederlandse vogelnamen, 2004, lemma sperwer.
Oudnederlands woordenboek (ONW), lemma *sperwaro (incl. Lex Salica-artikel).
Kluge Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache, 25. Auflage 2011, lemma’s Sperber en Sperling.
» Molennaam De Huismus.
» De etymologie van fuut.
» De etymologie van koet.
» Muizerd ‘buizerd’.
» index» Etymologiebank: het lemma sperwer.
» Vogelbescherming Nederland: de sperwer.
Geplaatst op 10 maart 2020, gewijzigd op 21 maart 2020.
© de 5e Verdieping 2020