Pa-norama met do-daars

Op 8 september ging de donderdagse taalrubriek van de Volkskrant over “rare afbrekingen”. Het betrof merendeels evidente fouten, waarbij het nieuwe opmaaksysteem van de krant bijvoorbeeld niet-afbreekbare Engelse woorden als league en face toch had afgebroken: Champions Lea-gue, Fa-cebook.
“Wat dan wel weer goed gaat,” schreef redacteur Rogier Goetze, “is een opvallende afbreking als ‘bio-scoop’, waar je op basis van de uitspraak¹ wellicht ‘bios-coop’ zou verwachten.”
Hieraan kan ik toevoegen dat tot 2005 de officiële afbreking bios-coop was, maar het woord sindsdien het patroon volgt van endo-scoop, micro-scoop, peri-scoop, stetho-scoop, tele-scoop, enz.: bio-scoop.

Een andere afbreking die ter sprake kwam, was pa-norama. Dat is van oorsprong een Engels woord, omstreeks 1789 gemunt door de Ierse kunstschilder Robert Barker op basis van de Griekse elementen pan- en horama.² Het Nederlandse leenwoord panorama wordt echter niet afgebroken op basis van de woordstructuur (het afbreekstreepje komt niet na pan-), maar op basis van de uitspraak, met de /a/ van pa.
Ook prog-nose is een afbreking waarbij de uitspraak prevaleert: we zeggen /prog-nose/, niet /pro-gnose/. Maar er zijn vast wel hardcore-classici voor wie prog-nose gelijkstaat met voorw-etenschap.³

dodaars

Een aansprekend voorbeeld van een Nederlands woord waarbij de afbreking niet de etymologie volgt vind ik dodaars, de naam van onze kleinste futensoort, en in vroeger tijden ook een van de namen voor de dodo.
Dodaars, eigenlijk ‘(vogel met een) dod (dot) (veren op zijn) aars’, is inmiddels wel losgezongen van die letterlijke betekenis, en ik schat dat de meeste mensen (i.c. vogelaars) de eerste klinker dan ook uitspreken met de /o/ van po. Hetgeen zich heeft vertaald in een verschuiving van de afbreekpositie: Groene Boekje, ed. 1995: dod-aars, Groene Boekje, ed. 2005, 2015: do-daars.

1 Ook onder invloed v.d. verkorting bios?
2 In 1787 had hij het patent aangevraagd voor het type cilindervormige schildering dat wij vooral kennen van Panorama Mesdag.
3 Duits Prognose wordt door de Duden wel bij voorkeur afgebroken na Pro-.

Referenties
Rogier Goetze, ‘Volkstaal’ [column], in Taalgebruik!, de Volkskrant, 08-09-2022.
Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), lemma panorama (gepubliceerd in 1914).
Etymologisch woordenboek van het Nederlands (EWN) 1: A-E, 2003, lemma dodo 1.

» De openbaring van Mumford.
» Massieve steun uit Washington.
» De beste president ooit.
» index

Geplaatst op 19 september 2022, gewijzigd op 20 september 2022.

© de 5e Verdieping 2022