Jelles oranjeborstje

De paleontoloog Jelle Reumer presenteert in Trouw wekelijks een beestje van de week, zijn ‘weekdier’. Voor week 1 was dat de roodborst (Erithacus rubecula). Zelf had hij hem liever ‘oranjeborstje’ genoemd, omdat de borst van de roodborst niet rood, maar oranje is (en omdat hij hecht aan -borstje). “Zy [mannetje en vrouwtje roodborst] dragen hunnen naem naer ’t Oranje, waer mede hun Borstpluimaedje afgezet is”, schreef Cornelis Nozeman al in 1770.
Jac. P. Thijsse, Van Dale en de ANWB-vogelgids spreken echter van ‘oranjerood’.
Tálloze buitenlandse vogelnamen bedienen zich van de kleurnaam ‘rood’. Duits Rotkehlchen (letterlijk ‘roodkeeltje’; ook dialect Rotbrust), Deens rødhals, Noors rødstrupe, Zweeds rödhake, Frans rouge-gorge. Enzovoort.

Enzovoort, inclusief Engels redbreast.
Redbreast, eeuwenlang het gangbare Engelse woord voor de roodborst, is in de 19e eeuw overvleugeld door robin. Lockwood noemt redbreast niettemin een neologisme, relatively speaking, omdat het pas omstreeks 1400 voor het eerst is geattesteerd. Natuurlijk had zo’n markant vogeltje als de roodborst al eerder een naam. Veel ouder dan de samenstelling redbreast is de afleiding ruddock (Oudengels rudduc, Middelengels ruddok); vroegste attestatie ± 1000. Ruddock is met behulp van het verkleiningsachtervoegsel -ock (Oudengels -uc, Middelengels -ok) afgeleid van rud(d) ‘rood’.¹

Ook Nederlands roodborst(je) is een relatief jong woord. Het Chronologisch woordenboek geeft als vroegste attestatie 1494.² Ouder dan roodborst is roodbaard, dat al voorkomt in Der naturen bloeme, het bekende werk van de 13e-eeuwse Vlaming Jacob van Maerlant. De naam valt als hij de nachtegaal behandelt.

mar als die daghe ten lancsten comen
so es hem [de nachtegaal] hare sanc benomen
so dat men van hem niet entuint
te wintertide van hem vint
sonder dat sulc openbard
dat mense dan eet roebard

Als de langste dag nadert, verstomt de nachtegaal (dat klopt: ’s zomers hoor je nauwelijks nachtegalenzang), en ’s winters wordt hij niet gezien. Dat wil zeggen, hij is er dan nog wel, beweert Van Maerlant, maar de mensen noemen hem dan roebard, roodbaard.³ Roodbaard(je) is een met name Zuid-Nederlandse naam voor het roodborstje, aldus het WNT, en dat zingt herfst en winter door. De zang van de nachtegaal en de roodborst mag dan nogal verschillen (de eerste zingt explosief, de tweede melancholiek), een belangrijke overeenkomst is dat ze doorzingen als het al donker is, als andere vogels zwijgen.

1 Eenzelfde woordformatie bij Latijn rubecula, dat m.b.v. het suffix -cula is afgeleid van ruber ‘rood’. Het suffix -ock van ruddock zit ook in Engels dunnock ‘heggenmus (Prunella modularis)’, een afleiding v.h. adjectief dun ‘grijsbruin’. Dat dun zit weer in Engels dunlin ‘bonte strandloper (Calidris alpina)’ (onder vogelaars vaak kortheidshalve ‘bontje’). Ouder dan dunlin is de vorm dunling, met het suffix -ling dat we ook kennen van o.m. Nederlands groenling ‘groenachtige vinkensoort (Chloris chloris)’.
2 Rootborsken in Gemma vocabulorum (MNW).
3 Bij roebard is de stemloze plofklank /t/ van /root/ onder invloed van de daaropvolgende stemhebbende plofklank /b/ (totaal) geassimileerd, een geval van regressieve assimilatie. Vgl. bv. de plaatsnaam Noorbeek < Noordbeek.

Referenties
Vroegmiddelnederlands woordenboek (VMNW), lemma rootbaertI.
Middelnederlandsch woordenboek (MNW), lemma rootbaert.
Cornelius Nozeman, Nederlandsche vogelen, deel 1, 1770, p. 87.
Jac. P. Thijsse, Het vogeljaar; Nederlandse vogels in hun leven geschetst, 1904, 2e druk 1913, 6e druk 1969, p. 33.
Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), lemma’s roodbaard en roodborstje (gepubliceerd in 1920).
W.B. Lockwood, The Oxford Book of British Bird Names, 1984, lemma’s dunnock, -ock, redbreast en robin.
Nicoline van der Sijs, Chronologisch woordenboek; de ouderdom en herkomst van onze woorden en betekenissen, 2001.
H. Blok & H.J. ter Stege, De Nederlandse vogelnamen en hun betekenis, 1995, 4e editie 2008, lemma roodborst.
Jelle Reumer, ‘Het roodborstje is leuk, maar zou eigenlijk oranjeborst moeten heten’, Jelles weekdier [column; online], Trouw, 08-01-2022.

» Waarom de roodborst in het Engels robin heet.
» Engels redstart ‘roodstaart’.
» De etymologie van Engels linnet ‘kneu’.
» index

Geplaatst op 17 januari 2022, het laatst gewijzigd op 2 mei 2023.

© de 5e Verdieping 2022-2023