Al kwam op de valreep gelukkig nog de reactionaire geweldenaar Gérard Depardieu binnendenderen […].
(NRC, 22-02-2016)

Geweldenaar, van pejoratief naar – overwegend – amelioratief

Een NT2-leerder die voor het eerst geconfronteerd wordt met het woord geweldenaar, zal, zeker als hij weet dat -enaar een achtervoegsel is waarmee persoonsnamen worden gemaakt van zelfstandige naamwoorden (bv. kunstenaar, moordenaar), gaan voor de betekenis ‘iemand die geweld gebruikt’. En inderdaad: dat is betekenis 1 in het WNT: ‘In ’t algemeen. Iemand die geweld pleegt, die het "recht van den sterkste" toepast […]’. Hieraan wordt echter toegevoegd: “thans [1888!] nagenoeg verouderd.”
Als betekenis 2 geeft het WNT: ‘In de tegenwoordig meest gebruikelijke opvatting van: dwingeland, overheerscher, tyran.’

Eind 19e eeuw was een geweldenaar dus een geweldpleger of een tiran.

Van Dale XV (2015) geeft deze definities:

1. iemand die geweld pleegt (syn. dwingeland, overheerser, tiran).

2. {informeel} iemand van zeer grote lichaamskracht of van zeer bijzondere bekwaamheid.

Hier hadden ook 4 betekenissen kunnen staan, want betekenis 1 omvat de beide betekenissen uit het WNT, terwijl onder betekenis 2 de betekenissen ‘iem. van zeer grote lichaamskracht’ (krachtpatser) en ‘iem. van zeer bijzondere bekwaamheid’¹ (geweldig goed iemand, klasbak) zijn samengenomen.
Tegenwoordig wordt geweldenaar meestal in de laatste betekenis gebruikt, dus in uitgesproken positieve zin.

“Al kwam op de valreep gelukkig nog de reactionaire geweldenaar Gérard Depardieu binnendenderen.”
Op hem is eigenlijk elke betekenis wel van toepassing.

1 Voorbeeldzin: “Vincent Janssen, „een geweldenaar” volgens Blind, blijft overtuigen in de spits.” (NRC 11-10-2016).

Referenties
Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT), lemma geweldenaar (gepubliceerd in 1888).

» De veelvraat André Greipel.
» De slokop Peter Sagan.
» Op de valreep.
» Knul, van pejoratief naar amelioratief?
» Samenscholing, lastig woord.
» index

Geplaatst op 23 februari 2016, gewijzigd op 11 oktober 2016.

© de 5e Verdieping 2016