Is het voortouw nemen ontleend aan het Afrikaans?
De roman Het psalmenoproer speelt zich af in het Maassluis van de 2e helft van de 18e eeuw. We bevinden ons dan midden in de Franse tijd. Maarten ’t Hart heeft het verhaal doorspekt met oude Franse leenwoorden:
‘Laat ons snel, nu het welzijn van Maassluis pericliterende is, voortvaren om verdere troubles te preveniëren.’
Temidden van dergelijke archaïserende passages kwam ik op pagina 174 dit zinnetje tegen, opgetekend uit de mond van de schout van Maassluis:
’t Zijn trouwens steeds weer dezelfde drossaards die ’t voortouw nemen, dus als wij die nu eens…
Van Dale omschrijft voortouw als ‘touw waaraan iets, m.n. een schip, van voren vastgelegd is of dat naar voren is uitgebracht’. Het woord op zich past goed bij het vissersdorp Maassluis. Maar de uitdrukking het voortouw nemen ‘het initiatief nemen’ klonk mij tamelijk modern in de oren. Toch bleek er al een WNT-citaat van ruim een eeuw oud te zijn:
Om […] te zorgen voor een behoorlijke verdeeling en bestemming van het geld is het noodig, dat er zich een commissie vormt. Als het bestuur van de Kamer van Koophandel van Rotterdam eens het voortouw nam?
(02-03-1907, NRC)
Met behulp van de database Delpher vond ik nog een iets oudere attestatie, uit 1901. De bron is een ingezonden brief over het leed in de Britse concentratiekampen tijdens de Boerenoorlog. De schrijver roept op tot actie.
Waar het op dit oogenblik aan ontbreekt, is het initiatief van een aantal wakkere, vastbesloten mannen, gesteund met een betrekkelijk belangrijk kapitaal. Als die beide factoren bij elkaar zijn gebracht, komt al het andere van zelf. Wie neemt het voortouw?, zooals de Afrikaander zegt. Wie neemt het initiatief?
(03-10-1901, De Telegraaf)
Afgaande op de schrijver is het voortouw nemen ontleend aan het Afrikaans. Ook enkele andere vroege attestaties hebben een link met Zuid-Afrika:
Zijn er niet jonge Afrikaanders, die de klassen in de landbouwschool te Elsenburg hebben doorgemaakt, die naar Nederland wenschen te komen om kennis en ondervinding op te doen met betrekking tot landbouw-coöperatie, om dan hun kennis ten dienste van hun volk te stellen? De weg staat open, wie zal het voortouw nemen?
(31-01-1907, Leeuwarder Courant)Hij is den schrijver dankbaar „dat hij op so bekwame manier die voortouw geneem het”, nl. om de Afrikaansche lezers werkelijke kunst te doen genieten […]
(01-09-1908, Het nieuws van den dag)Door de bemoeiïng van de Z.A.O.U. [Zuid-Afrikaansche Onderwijzers Unie] is reeds een taalcongres gehouden. Mogelijk zal de Unie weer het voortouw willen nemen om later nog een congres te houden.
(22-09-1908, Algemeen Handelsblad; ‘Uit de Zuid-Afrikaansche bladen’)
De schout van Maarten ’t Hart lijkt zijn mond toch voorbij te hebben gepraat.
» Ophoesten in Het woeden der gehele wereld.
» index
Geplaatst op 3 september 2014, gewijzigd op 11 januari 2018.
© de 5e Verdieping 2014-2018